Risk günümüzde çok konuşulan bir konu olarak önemini koruyor.
Çevremdeki insanların büyük bir bölümünün GDO’ lu (genetik değişime uğramış) ürünlerden
büyük bir korku duyduklarını görüyorum.
Bu konuda kadınların daha duyarlı oldukları da bir başka gözlemim.
Aynı zamanda Cinsiyetin Finansal Kararlar Üzerindeki Etkisi yazımızı da okumanızı öneririz.
Oysa ne tırnaklarına sürdükleri ojede, ne dudaklarına sürerek zamanla yiyip yuttukları rujda,
ne de yüz ve vücutlarına bol miktarda sıktıkları parfümde herhangi bir doğal maddeye rastlamak mümkün.
Önceki yıllarda yaşanan domuz gribi endişesinin ve yıkıcı etkisiyle Covid-19 pandemisinin
Dünya’nın her yerinde paniğe neden olduğunu ve bunun sonucu birçok ülkede hükümetlerin
finanse etmek zorunda kaldığı aşı kampanyalarının yanı sıra, sterilize edici sıvılar,
sabunlar, maskeler ve benzeri destek ürünlerinin milyarlarca dolarlık bir pazar yarattığını biliyoruz.
Risk İçin Şimdi aşağıdaki Soruları Cevaplandırın
1) İnsan sağlığı açısından güneş ışığı mı, yoksa nükleer santral mi daha zararlıdır?
2) Dünyada ölüme sebep olan olaylarla yan tarafta verilen sayıları eşleştirin.
a) Savaş 310.000
b) İntihar 815.000
c) Cinayet 520.000
3) Sigara mı daha tehlikelidir, yoksa silah mı?
2006 yılına kadar Dünya’daki en büyük nükleer kazası olan Çernobil’de 100 ölüm kayda geçmişti.
Ancak Çernobil’in esas zararı, o bölgeye çok uzakta olan yerlerde de yatırımların durması,
insanların işsiz kalması, alkol ve depresyon gibi sorunların yaşanması, çocuklarının etkilenmiş olabileceğini düşünen hamile annelerin 100.000’den fazla kürtaj yaptırması gibi,
insan beyninin ürettiği korkulara temel olmasıydı.
Diğer taraftan her yıl Dünya’da on binlerce (sadece ABD’de 8000) kişi güneşteki
ultraviyole ışınlarının neden olduğu cilt kanserinden ölmektedir.
Benzer şekilde sırtında çıkan sivilce için sağlığından endişelenip doktora giden birinin,
günde bir paket sigara içmeye devam ettiğini biliyorum.
İkinci soruda yer alan ölüm sebepleri ise sayılarla doğru eşleştirilmiştir.
Bu üç olgu açısından en büyük ölüm nedeni intiharlardır.
Bunu cinayet, daha sonra da savaş izlemektedir.
Bu örneklerden anlaşılacağı gibi insanlara gerçekten zarar veren veya onları öldüren risklerle, onları korkutan riskler farklıdır.
Örneğin 2009 yılında ticari uçuşlarda ölenlerin sayısı 650 kişiydi ve bu sayı evinin banyosunda kayıp düşerek ölenlerden kat kat azdı.
İnsanların korkması için işin içinde kontrol edilemeyen bir “dehşet” faktörünün olması gerekir. “Uçak kazası” gibi bir kelimeyi düşündüğünüzde, zihninizde canlanan resim bir dehşet tablosudur.
Ancak uçağa binmekten korkan birçok kişi, iki kadeh içki içmenin kendisini etkilemeyeceğine
inanır ve direksiyonuna geçtiği arabanın uçağa binmekten çok daha güveni olduğunu düşünür.
Böyle bir kişinin arabasını kullanırken sigarasını yakması ve çalan cep telefonuna cevap vermekte bir sakınca görmemesi doğaldır.
Üçüncü sorunun cevabı ise çok açıktır.
Sigara her yıl, ülkemizde de, Dünya’da da silahtan çok daha fazla can almaktadır. https://alo171.saglik.gov.tr
Ancak sigara içen bir kişi isterse sigarayı bırakabileceğini ve dolayısı ile riski kontrol etmenin
kendi elinde olduğunu ancak kendisine yönelen bir silahtan çıkan kurşunu durduramayacağını düşünür.
Diğer Bir Faktör
Risk algısı üzerindeki önemli bir faktör de “bilinirlik” tir.
Bu bildiğimiz tehlikelerle sürekli karşılamaktan kaynaklanan “duyarsızlaşma” ya yol açar.
Türkiye’de her gün trafik kazalarında ortalama olarak ondan fazla ölüm olduğunu, bu sayının bayram dönemlerinde kırkın üzerine çıktığını biliriz.
Ancak yola çıkan ve araba kullananlar bunun kendi başlarına gelmeyeceklerini düşünürler. Buna karşılık hastalıklar insanları çok daha fazla korkutur.
Çünkü bir riskin sonuçları ne ölçüde belirsiz ve sebebi anlaşılmaz veya zor anlaşılır (GDO larda olduğu gibi) olursa, o ölçüde korkutucu olur.
Bir de buna, kerametleri kendilerinden menkul “uzman” ların son derece iddialı ve
kesin konuşmaları eklenince korku, dehşete dönüşür.
Yatırım kararları
İnsan beyni para ve yatırımla ilgili konularda da farklı çalışmaz.
Borsada yaşanan felaketler denince, Dünya ölçeğinde düşünüldüğünde, ilk akla gelen 1929 yılında ABD’de yaşanan çöküş olur.
Bunun ancak tarihi bir önemi vardır. Daha sonra da 2009 yılı hatırlanır.
Ekonomik dalgalanmanın Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri düşünüldüğünde kendinden
önceki 1994 ve 2001 krizlerini de akla getirir.
İlk iki dalgalanmada Türk Lirası ciddi olarak etkilenmiş ve birkaç gün içinde yarı yarıya değer kaybetmiştir.
Bu kayıplar, sorumlu bakan ve yöneticilerin aksi beyanlarına rağmen gerçekleşmiş ve
insanların beyninde ve ruhunda derin bir iz bırakmış, güven duygusunu köklü olarak zedelemiştir.
2002 Nobel Ekonomi ödülü sahibi Daniel Kahneman; “Bir olayın meydana gelme ihtimalini, hatırlama kolaylığımıza göre değerlendiririz”, demiştir.
Döviz tasarrufu olsun veya olmasın, 1994 ve 2001 krizlerinden Türk halkı o kadar çok etkilenmiştir ki, tasarruflarının bütünü ve hatırı sayılır bir bölümünü ısrarla ve ısrarla Amerikan Doları”nda tutmaya devam etmektedir.
Ekonomi konusunda yazan ve konuşan birçok uzmanın, Türk Lirası tutmanın uzun vadede
çok daha karlı olduğunu, uzun yılları içine alan kıyaslamalı tablolarla ortaya somut bir şekilde koymaları, sonucu değiştirmemektedir.
Sonuç olarak, Kahneman haklı çıkmakta ve Türk halkının birinci sıradaki yatırım tercihi Amerikan Doları olmaya devam etmektedir.
İnsanların böylesine akıl dışı davranmasının nedeni, daha önceki yazılarımızda belirttiğimiz,
tehlike ve ödüle aşırı duyarlı olan “hisseden” beynimizin, konuları tüm boyutlarıyla değerlendiren “düşünen” beynimizden daha etkin olmasıdır.
Çünkü eğer ortama belirsiz bir risk havası egemen olursa, bu en bulaşıcı grip virüsünden daha etkili olarak geniş kitleleri etkilemeye başlar.
Bunun sonucu olarak “algıda seçicilik” oluşur ve gelen her bilgi, endişeleri artıracak biçimde yorumlanır.
İlginç olan insanların % 50’sinin olumsuz haberlerden etkilendiklerini kabul etmelerine rağmen, sadece % 3’ünün bunun kararlarını etkilediğini kabul etmeleridir.
Sonuç
İnsanlar alışılmış risklerin ciddiyetini ve meydana gelme ihtimalinin yüksekliğini göz ardı ederler.
Buna karşılık meydana gelme ihtimali düşük risklerin boyutunu önemseyerek olduğundan daha ciddiye alır ve endişelenirler.
Bu durumu dürbünden bakmaya benzetebiliriz.
Dürbünle çevreyse baka bir kişi uzakta olan yakında görür, yakında olanı ise bulanık. Bu konudaki en somut örnek İstanbul’da yaşayanlar için deprem karşısındaki tutumdur.
Yatırım kararları açısından en büyük risk enflasyondur.
Türkiye’de % 6-8’lik bir enflasyon düşük gibi gözükse de, yatırım şirketlerinin veya bankaların
alım ve satımlar sırasında aldıkları komisyonlar, yatırımcılar tarafından, büyük çoğunlukla, bir maliyet faktörü olarak hesaplanmamaktadır.
Bütün bu olgular, “hisseden” beynin akıl dışı ancak öngörülebilir olarak bizi yanılttığını göstermektedir.
