Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları,
Eski Türkçe Türkler’ in bilinen ilk Alfabesidir.
Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır.
Ancak ‘’Türk” adının bir yazılı metinde ilk kez geçtiği yer olarak bilinmektedir.
Her şeyden önce bu yazıtlar Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler vermektedir.
Ancak Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel öğeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yollıg Tigin yazmıştır.
Yollığ Tigin aynı zamanda Bilge Kağan’ın yeğenidir.
Ayrıca yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile “Bengü Taşlar” denmiştir.
Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan’da Orhun Vadisi’nde bulunmuşlardır.
Sonuçta bu yazıtlar II. Göktürk Kağanlığı’na aittir.
Ama yazılış tarihleri MS. 8. yüzyılın başlarına dayanmaktadır.
Fakat yazıtlardan Kül Tigin Yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı ise 735 yılında yazılmışlardır.
Orhun Yazıtları ve Türkler
Tüm bu çalışmalar 1893 yılında Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından,
Rus Türkolog Vasil Radlof’ un da yardımıyla çözülmüştür.
Ayrıca 1893 yılının15 Aralık günü Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi’nde bilim dünyasına açıklanmıştır.
Bu kitabelerde ‘’Üstte gök delinmezse, altta yer yarılmazsa Türkleri alt edecek yoktur’’ denilmektedir.
Orhun Yazıtları’nın bulunmasının ardından yazıtlar yorumlanmaya başlamıştır.
1896’da Vilhelm Thomsen yazıtları “Muhammed dünyasının soluğunun henüz ulaşmadığı Türk dili ve edebiyatının en eski anıtları” olarak tanımlamıştır.
Sosyal Devlet Anlayışı
Her şeyden önce Orhun yazıtlarına baktığımızda;
Köktürklerde sosyal devlet anlayışının, devrine göre oldukça ileri düzeyde olduğunu görmekteyiz.
Yazıtların birçok bölümünde, devletin;
Fakir, yoksul ve aç milleti, zengin hâle getirip, karnını doyurduğundan, hatta çıplak kişilerin giydirildiğinden bahsedilmektedir.
Bu mesajların verildiği yerde,
Türk milletinin, önceki yoksul dönemi ile,
Şimdiki zengin ve kalkınmış milletin, mukayesesi yapılmaktadır.
Orhun Yazıtlarının Önemi
Her şeyden önce Türklerin İslam dinini kabul etmesinden önce yazılan Orhun Yazıtları, muhteva olarak Türk tarihi ve kültürü bakımından önemlidir.
Yazıtlarda; Türklerin yabancıların siyasetine alet olduğu zamanlarda bozulduğu, devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun iş başına getirildiği zaman yönetim düzeneğinin iyi çalışmayıp,
Ahalide hoşnutsuzluk görüldüğü,
Yabancı kültürünün Türk birliğini zedeleyip, kişiliğini kaybettirdiği,
Konuşma sanatına uygun bir anlatımla verilmiştir.
Türk milletinin en zor şartlarda bile içinden kuvvetli şahsiyetler çıkıp, ülkeyi kurtarıp, devleti yeniden kurup, güçlendirdiği anlatılan abidelerde;
Devlet deneyimi yanında Türklük, bağımsızlık fikrine yer verilmiştir.
Yazıtların Okunması
Orhun Yazıtları, bir hitap metni özelliğindedir.
Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler.
Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır.
Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan’ın ölümünden bir yıl sonra oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılmıştır.
Yazıtta Bilge Kağan ve yeğeni Yolluğ Tigin’in sözleri yer almaktadır.
Bilge Kağan yazıtı devrilmiş ve parçalanmıştır.
O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan yazıtında çok fazladır.
Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır.
Türkiye’de Orhun Yazıtları ile ilgili ilk kitap 1924 yılında Türkolog Necib Asım tarafından Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır.
Sonrasında da Orhun Abideleri adıyla yayımlanmıştır.
Necib Asım bu kitabını Radlof ile Thomsen’in eserlerinden yararlanarak hazırlamıştır.
Harf devriminden önce Osmanlı alfabesi ile yayımlanmış olan bu eserin bugün ise ancak tarihî değeri vardır.
Orhun Yazıtları ile ilgili bir kitap Türkiye’de ikinci kez Hüseyin Namık Orkun tarafından yayımlanmıştır.
Dört cilt olarak yayımlanan bu eserin birinci cildi Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ayrılmıştır.
Namık Orkun, Thomsen’in yayınını örnek almıştır.
Ancak onun daha sonradan yaptığı düzeltmeler ve Kâşgarlı Mahmud’un sözlüğünden yararlanmıştır.
Ayrıca Thomsen’in bazı okuyuşlarını düzeltmek istemiş ise de bu pek başarılı olamamıştır.
Thomsen’in doğru okuduğu bazı kelimeleri de düzeltmek isterken yeni yanlışlar yapmıştır.
Orhun Yazıtları Gabain’den sonra Rus Türkolog Sergey Yefimoviç Malov tarafından yayımlanmıştır.
Ama Malov, 1951’de yayımlanan eserinde Kül Tigin ve Tonyukuk yazıtlarının “runik” harfli orijinal metinleri ile Kiril harfli yazı çevrimlerini ve Rusça çevirileri çıktı.
Orhun Yazıtları’nın belirli bazı kısımları ile ilgili düzeltme denemeleri de Wilhelm Bang tarafından yapıldı.
Ayrıca 1941’de Hüseyin Namık Orkun, Orhun ve Yenisey yazıtlarının sözlüğünü yayımlandı. https://www.kitapyurdu.com
Yakın Tarihte Yapılanlar
1970’te Muharrem Ergin’in Orhun Abideleri isimli eseri yayımlandı.
Bu eser, Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarının metinleri ve Türkçe çevirileri ile küçük bir sözlüğü içermektedir.
1983’te Osman Fikri Sertkaya, Kül Tigin ve Küli Çor yazıtlarında sık sık geçen ‘’oplayu teg’’ deyimi üzerine küçük fakat ilginç bir makale yayımlamıştır.
Ayrıca tarihçi Kazım Mirşan da yaptığı araştırmalarla yazıtların okunamayan bazı bölümlerini okumuştur.
Bunları da 1990’lı yıllarda yayınlamıştır.
Kendisi yirmiden fazla Türk lehçesini konuşabildiği için birçok uzmanın yaptığı bazı çeviri hatalarını da düzeltmiştir.
Ayrıca Azerbaycan’ın para birimi olan manatın arka yüzünde Orhun Yazıtları’ndan alıntı resmedilmiştir.
Ancak bu alıntı Bilge Kağan yazıtının doğu yüzünden alınmıştır.
Konunun daha ayrıntılı okumasını çeşitli kaynaklardan da yapmanızı öneririm.
Mesela benim de yararlandığım https://tr.wikipedia.org ile başlayabilirsiniz.
Ayrıca Nutuk Okumak ve Yeni Harfler ve Alfabenin Kabulü yazılarımızı da okumanızı öneririm.
